• ترجمه فولادوند
  و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد، و پراكنده نشويد و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد: آن گاه كه دشمنان [يكديگر] بوديد، پس ميان دلهاى شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شديد و بر كنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد. اين گونه، خداوند نشانه‏هاى خود را براى شما روشن مى‏كند، باشد كه شما راه يابيد.

• ترجمه مجتبوی
  و همگى به ريسمان خداى- توحيد، دين و كتاب خدا- چنگ زنيد و پراكنده مشويد، و نعمت خداى را بر خود ياد كنيد آنگاه كه با يكديگر دشمن بوديد پس ميان دلهاى شما همدمى و پيوند داد تا به نعمت وى- اسلام و الفت- با هم برادر گشتيد، و بر لبه پرتگاهى از آتش بوديد پس شما را از آن رهانيد. خدا اينچنين آيات خود را براى شما روشن بيان مى‏كند تا مگر راه يابيد.

• ترجمه مشکینی
  و همگى به ريسمان خدا (به دين و كتاب و آورندگان وحى) چنگ زنيد و پراكنده نشويد، و نعمت خدا را درباره خود به ياد آريد آن گاه كه با هم دشمن بوديد پس ميان دل‏هاى شما الفت افكند، پس به نعمت او برادر يكديگر شديد. و شما بر لب گودالى از آتش بوديد پس شما را از آن برهانيد. خداوند اين چنين نشانه‏هاى (توحيد و قدرت و حكمت) خود را براى شما روشن مى‏كند شايد هدايت يابيد

• ترجمه بهرام پور
  و همگى به رشته الهى در آويزيد و پراكنده نشويد، و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد كه دشمن يكديگر بوديد پس او ميان دل‏هاى شما الفت داد و به موهبت او با هم برادر شديد و بر لبه پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد. خداوند اين گونه آيات خود را براى شما رو

تفاسیر مختلف قرآن :

تفسیر مجمع البيان
ترجمه‏
102. اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از خدا آنگونه كه زيبنده پروا نمودن از اوست، پروا كنيد؛ و نميريد، جز در حاليكه مسلمان باشيد!
103. و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد، و پراكنده نشويد؛ و نعمت [گران‏] خداو را بر خويشتن به ياد آوريد؛ آنگاه كه دشمنان [يكديگر ]بوديد، پس [خدا] دلهايتان را به هم پيوند داد و به [لطف و] نعمت او برادران هم شديد؛ و شما بر لبه گودالى از آتش بوديد كه [خدا ]شمار را از آن رهايى بخشيد. خدا نشانه‏هاى [مهر و قدرت ]خود را ااين‏گونه براى شما بروشنى مى‏نماياند؛ باشد كه راه يابيد.
104. و بايد از ميان شما، گروهى [آگاه به مقرّرات و پرواپيشه‏] باشند كه [ديگران را] به نيكى [و شايستگى‏] فرا خوانند؛ به كارهاى پسنديده فرمان دهند و از كارهاى ناپسند بازدارند. و آنان همان رستگارانند.
105. و بسان كسانى نباشيد كه پس از آنكه دليلهاى روشن براى آنان آمد، پراكنده شدند و با يكديگر اختلاف كردند؛ و آنانند كه عذابى سهمگين خواهند داشت؛
106. در[آن‏] روزى كه چهره‏هايى سپيد، و چهره‏هايى سياه مى‏شود؛ [و به سيه‏رويان گفته مى‏شود:] «آيا پس از ايمانتان، كفر ورزيديد؟! پس به كيفر آنكه كفر مى‏ورزيديد، طعم [تلخ اين ]عذاب [دردناك‏] را بچشيد!»
107. و امّا كسانى كه چهره‏هايشان سپيد شده است، در رحمت [و بخشايش‏] خدايند؛ [آرى‏] آنان در آن جاودانه خواهند بود.
108. اينها آيات خداست كه بحق بر تو تلاوت مى‏كنيم؛ و خداوند هيچ ستمى براى جهانيان نمى‏خواهد.
109. و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، تنها از آنِ خداست؛ و [همه ]كارها تنها به‏سوى خدا بازگردانيده مى‏شود.
نگرشى بر واژه‏ها
«تقاة»: پروا كردن.
«حبل»: ريسمان و وسيله‏اى كه انسان با چنگ‏زدن به آن، خود را از ته چاه يا خطراتى مانند آن نجات مى‏دهد.
«شفا»: لبه و كناره و پرتگاه خطرناك.
«امّة»: از «امّ» به‏معناى «آهنگ» برگرفته شده و در اصل به‏معناى چيزى است كه ديگر پديده‏ها به آن بپيوندند. اين واژه در هشت مورد بكار مى‏رود:
1. جامعه؛
2. پيروى از پيامبران؛ چرا كه بر يك هدف و يك راه رهسپارند و راه مى‏نمايند؛
3. پيشوا؛ زيرا جامعه به او مى‏گرايد و يك راه و يك هدف و يك آرمان را پى مى‏گيرد؛
4. راه و رسم: «اِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى‏ اُمَّةٍ...»(177) (... ما پدرانمان را به راه و رسمى يافتيم...».
5. زمان و مدت: «... وَ ادَّكَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ...»(178).
6. قامت؛
7. نعمت؛
8. مادر.
شأن نزول‏
در شأن نزول و داستان فرود دو آيه اوّل و دوّم اين بحث آيه‏هاى -102، 103- آورده‏اند كه:
پس از ارزانى‏شدن نعمت اسلام و قرآن و ايجاد اتّحاد و اخوّت در ميان دو قبيله نيرومند «اوس» و «خزرج» در مدينه به ابتكار و درايت و رهبرى فرزانه پيامبر، روزى دو تن از تازه‏مسلمانان در كنار هم نشسته بودند و درضمن گفتگوى خود، از افتخارات پرشكوه قبيله خويش پس از اسلام سخن مى‏راندند. «ثعلبه» كه از تيره و تبار «اوس» بود، گفت: همين افتخار بزرگ براى قبيله ما بس كه چهره‏هاى بزرگى از مسلمانان همچون «خزيمة بن ثابت» يا «ذوالشهادتين»، «حنظله» يا «غسيل‏الملائكه»، «عاصم» و «سعدبن معاذ» - كه بخاطر او عرش بلرزه درآمد و خدا داورى او را درمورد «بنى قريظه» پذيرفت - از مايند.
درمقابل، «اسعدبن زراره» - از تيره و تبار «خزرجيان» - گفت: از قبيله ما چهار تن در راه خدمت به اسلام بپا خاستند كه تلاش آنان در استوارساختن راه و رسم قرآن فراموش‏ناشدنى است، اين نام‏آوران عبارتند از: «ابى بن كعب»، «معاذبن جبل»، «زيدبن ثابت» و «ابوزيد». افزون بر اين چهار تن، «سعدبن عبّاده» - رئيس و خطيب انصار و سخنگوى مردم مدينه - از ما «خزرجيان» است.
و بدينسان، گفتگوى آن دو در فخرفروشى و تعصّب بالا گرفت و آتش خشم از وجودشان زبانه كشيد، تا اينكه هر كدام فرياد برآوردند و قبيله خويش را فراخواندند؛ و متأسّفانه، تعصّب و گروه گرايى مردان و جوانان آن دو قبيله نيز بجوش آمد، آنچنانكه دست به سلاح بردند و آماده كارزار شدند. ماجرا به اطّلاع پيامبر رسيد و آن پيشواى صلح و قهرمان اتّحاد، بسرعت سوار بر مركب شد و خود را به آنجا رساند و با تدبير وصف‏ناپذير خويش، آتش فتنه و تعصّب را مهار و خاموش ساخت. و درست در اين زمان بود كه اين دو آيه شريفه فرود آمد.
تفسير فراخوان قرآن بسوى توحيد و تقوا
در آيات پيش آفريدگار هستى به مردم باايمان هشدار داد كه وسوسه‏هاى كفرگرايان را نپذيرند، اينك در اين آيات آنان را به درسهايى كه بايد فرا گيرند و بكار بندند، فرا مى‏خواند:
«يا ايّهاالّذين آمنوااتّقوااللّه حقّ تقاته»
هان اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از خدا آنچنانكه شايسته پروا نمودن است، پروا كنيد.
مقصود اين است كه چنانكه بايد از او بترسيد و با فرمانبردارى از او، خويشتن را از كيفرش دور داريد.
در تفسير دو واژه «حقّ تقاته»، نظرهايى ارائه شده است:
1. گروهى برآنند كه تفسير آن اين است كه : خداى يكتا آنگونه كه شايسته است، فرمانبردارى گردد و نافرمانى نشود، سپاس نعمتهاى او گزارده شود و ناسپاسى و كفران نگردد؛ و در همه حال، در يادها باشد و فراموش نشود. اين ديدگاه از ششمين امام نور نيز روايت شده است؛ بدينصورت: «اَن يطاع فلا يُعصى و يشكر فلايكفر و يذكر فلا ينسى‏».
2. برخى مى‏گويند: منظور آيه مباركه، پرهيز از همه گناهان و زشتيها است.
3. بباور برخى ديگر، پيام آيه شريفه اين است كه در راه خدا جهاد و تلاش كنيد و در اين راه، از نكوهش هيچ نكوهشگرى نهراسيد؛ و در هر حال، خواه آسايش و امنيّت و خواه در حال ترس و هراس، عدل و داد را بپا داريد.
در اينكه آيا مفهوم اين آيه شريفه نسخ شده و يا به همان قدرت و دلالت كامل خويش باقى است، ميان مفسّران بحث هست:
1. عدّه‏اى معتقدند كه مفهوم اين آيه شريفه با نزول آيه مباركه «اتّقوااللّه مااستطعتم» نسخ شده است؛ چرا كه اين آيه مى‏فرمايد: «تا سرحدّ توان، پرواى خدا را پيشه سازيد!». اين ديدگاه از پنجمين امام نور نيز روايت شده است.
2. دربرابر ديدگاه نخست، نظر ديگرى است كه مى‏گويد آن، مفهوم و پيام آيه شريفه به همان دلالت و قدرت خود باقى است؛ چرا كه در صورت تصور نسخ، برخى از گناهان مباح و روا مى‏شود.
3. «ربّانى» در همين مورد مى‏گويد: بباور ما، روح و پيام آيه شريفه اين است كه «شما اى مردم باايمان! در هر شرايطى، خواه در آسايش و امنيّت يا فشار و ترس، حقّ و عدالت را بپاداريد»؛ و اين بدان معنا نيست كه در صورت تصوّر نسخ، برخى گناهان روا شمرده شود. چه مانعى دارد كه خداى جهان‏آفرين نخست فرمان دهد كه «هان اى مردم! در هر حال و شرايطى پروا پيشه سازيد و هيچيك از مقرّرات خدا را وا نگذاريد»، و آنگاه با دستور ديگرى، يك مورد را استثنا نموده و به‏هنگام خطر مرگ، اصل «تقيّه» را بيان داد؟!
«و لاتموتنّ الّا و انتم مسلمون»
و جز مسلمان و فرمانبردار خدا، دنيا را ترك نكنيد و تا آخرين لحظه و آخرين نفس در دين خويش پايدار باشيد.
در اين آيه شريفه، بظاهر از مرگ نهى شده، امّا درواقع درمورد رها كردن اسلام و ترك مقرّرات خداوند هشدار داده شده است؛ وگرنه مرگ پديده‏اى اختيارى نيست كه از انسان دربرابر آن كارى ساخته باشد. پس، پيام اين آيه مباركه آن است كه «هماره مسلمان و مؤمن زندگى كنيد؛ تا در لحظه مرگ، باايمان بميريد».
از ششمين امام نور در اين باره نقل كرده‏اند كه فرمود: اين آيه شريفه شما را مسلمان مى‏خواند؛ و اين به‏مفهوم آن است كه دربرابر خدا و پيامبر او و آنچه وحى فرموده و مقرّر داشته است، تسليم و فرمانبردار باشيد.
موهبت، اتحاد و برادرى‏
پس از فرمان پروا و پرواپيشگى، اينك قرآن همه را به اتّحاد و يكپارچگى، اين دو موهبت آسمانى و راز پيروزيها و سرفرازيها فرا مى‏خواند و مى‏فرمايد.
«واعتصموا بحبل‏اللّه جميعاً و لا تفرّقوا»
و همگى به ريسمان خدا چنگ بزنيد و متفرّق نشويد
پاره‏اى برآنند كه: منظور اين است كه به ريسمان خدا، يعنى اسلام ، چنگ بزنيد و از تمسّك به چيزهاى ديگر خوددارى ورزيد.
در تفسير واژه «حبل‏اللّه»، ديدگاهها متفاوت است:
1. جمعى برآنند كه منظور، قرآن شريف است؛
2. دسته‏اى گفته‏اند: مقصود، اسلام است؛
3. و در روايات آمده است كه «حبل‏اللّه»، امامان نور هستند. از جمله اين روايات ، روايتى است از امام صادق (ع) كه فرمود: «نحن حبل‏اللّه‏الّذى قال واعتصموا بحبل‏اللّه ...»(179) (ما آن ريسمان خداييم كه فرمود به آن چنگ زده شود).
4. بباور ما، همه اين ديدگاهها، پيام آيه شريفه و مفهوم آن است؛ چرا كه همه آنها با هم سازگارند. و روايت رسيده از پيامبر گرامى نيز اين سخن را تأييد مى كند كه فرمود: «ايّهاالنّاس انّى قد تركت فيكم حبلين ان اخذتم بهما لن تضلّوا بعدى، احدهما اكبر من‏الآخر كتاب‏اللّه حبل ممدود من‏السّماء الى‏الارض و عترتى اهل بيتى ...»(180)
هان اى مردم! من در ميان شما دو ريسمان نجات و دو رشته هدايت پس از خويش مى‏گذارم كه اگر به آن دو يادگار گرانبها چنگ زنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد: يكى از آن دو كتاب خدا، قرآن، است كه از آن يك پرشكوه‏تر است و از آسمان به زمين كشيده شده؛ و ديگرى، خاندان من. و هشدارتان باد كه اين دو از هم جدايى‏ناپذيرند تا آنگاه كه در كنار حوض كوثر، بر من وارد شوند.
در تفسير «ولاتفرّقوا»، بعضى گفته‏اند: منظور اين است كه « از دين و مقرّرات آن كه شما را بر محور توحيد و تقوا گردآورده است، پراكنده مشويد و بر فرمانبردارى از خدا استوار بمانيد»؛ برخى ديگر برآنند كه «از گرد مشعل وجود پيامبر متفرّق نشويد»؛ و پاره‏اى نيز معتقدند كه «از قرآن شريف و عمل به آن جدا نشويد».
«واذكروا نعمت‏اللّه عليكم اذ كنتم اعداءً فالّف بين قلوبكم»
و نعمت خدا را بر خويشتن ياد آوريد؛ آنگاه كه دشمنان يكديگر بوديد، پس خدا دلهايتان را به هم پيوند داد.
در تفسير اين جمله نيز نظرهايى ارائه شده است:
1. به‏عقيده جمعى از مفسّران، اين جمله از آيه شريفه به پيكارهاى خونبارى اشاره دارد كه ميان دو قبيله «اوس» و «خزرج» به‏مدّت يكصدو بيست سال جريان داشت؛ و پروردگار با فرود قرآن و هجرت پيامبر به مدينه، و به بركت اسلام، ميان دلهاى آنان مهر و الفت افكند و كينه‏هاى كهن و ريشه‏دار گذشته را نابود ساخت.
2. و به بيان گروهى ديگر، مقصود اين جمله از آيه مباركه، نبردهاى طولانى ميان شرك گرايان است كه در حجاز بوقوع مى‏پيوست.
امّا به‏اعتقاد ما، مفهوم اين جمله از آيه شريفه اين است كه نعمت گران خدا را بر خويشتن بياد آوريد؛ آنگاه كه با فرود مفاهيم آسمانى قرآن و اسلام، بذر برادرى و محبّت را در جامعه و دلهاى شما افشاند و درپرتو ايمان و تقوا، كشمكشها و درگيريها را برچيد. اين صفا و برادرى را پاس داريد كه از سويى ميوه شيرين آن نصيب خودتان مى‏شود و از سوى ديگر، به پاداش معنوى آن در جهان ديگر نائل خواهيد شد؛ و فراموش نكنيد كه شما به‏هنگام ظهور اسلام، دشمن خونين يكديگر بوديد و خداى يكتا بود كه مهر و صفا، را در قلبهايتان نشاند و با گردآوردن شما به زير پرچم توحيد و تقوا، ريشه كينه‏ها و فتنه‏ها را از ژرفاى درونتان زدود.
«فاصبحتم بنعمته اخواناً»
و آنگاه به لطف و نعمت گران او، برادران يكديگر شديد.
با توجّه به اينكه واژه «اخ» در فرهنگ عرب، به‏معناى «آهنگ و طلب چيزى» است، اين جمله از آيه شريفه را به گونه‏اى ديگر نيز مى‏توان تفسير كرد: «و شما درپرتو اين مهر و نعمت گران خدا، بعد از آن دشمنى و درگيريهاى خونبار، دوستان پرمهر و برادران همدل يكديگر شديد؛ آنچنانكه هر كدام، مطلوب و محبوب ديگرى است».
«و كنتم على شفا حفرةٍ من‏النّار فانقذكم منها»
و شما اى امّت محمّد(ص)! در لبه پرتگاه و در كنار گودالى ژرف از آتش دوزخ بوديد و ميان شما و دوزخ فاصله‏اى نبود؛ و اين خداى پرمهر بود كه به بركت بعثت پيامبرش، شما را راه نمود. و آنگاه با ايمان و عمل شايسته و گرايش به توحيد و تقوا و حقّ و عدالت، نجات يافتيد.
«كذلك يبيّن‏اللّه لكم آياته لعلّكم تهتدون»
خداوند آيات و نشانه‏هاى قدرت، و اوامر و نواهى و مقرّرات انسانساز خود را اينچنين صريح براى شما بيان مى‏كند؛ باشد كه راه يابيد و به حقّ و حقيقت بال گشاييد.
دعوت به ارزشها
پس از دعوت به اتّحاد و برادرى اينك قرآن از آنان مى‏خواهد كه در جامعه خويش، پيوسته يكديگر را به حقّ و عدالت دعوت كنند و از ستم و خودسرى و تباهى و گناه و ضدّ ارزشها برحذر دارند.
«ولتكن منكم امّةٌ يدعون الى‏الخير و يأمرون بالمعروف و ينهون عن‏المنكر و اولئك هم‏المفلحون»
و بايد از ميان شما جامعه اسلامى، گروهى آگاه و دلسوز، مردم را به شايستگيها و ارزشها فرا خوانند، و امر به معروف و نهى از منكر كنند؛ و آنان همان رستگارانند.
در مفهوم دو واژه «معروف و منكر» يا «ارزشها» و «ضدّارزشها» دو نظر است:
1. دسته‏اى معتقدند كه هرچه را خدا و پيام‏آور او فرمان انجام آن را داده‏اند، معروف و پسنديده است و از ارزشهاى دينى محسوب مى‏شود؛ و هر آنچه را نهى كرده و درمورد آن به مردم هشدار داده‏اند، منكر و ضدارزش است.
2. عدّه‏اى نيز گفته‏اند: «معروف» آن است كه نيكى و شايستگى آن از ديدگاه خرد و دين برسميت شناخته شده باشد و «منكر» يا ضدّارزش آن است كه خرد و شريعت آن را ناشايست و ظالمانه بشمار آورند.
به‏اعتقاد ما، هر دو ديدگاه به يك حقيقت باز مى‏گردد و تفاوتى بين آنها نيست. از ششمين امام نور روايت كرده‏اند كه فرمود: مفهوم «ولتكن منكم امّة»، اين است كه «پيشوايانى باشند»؛ و يا در جاى ديگر آن حضرت فرمود: مقصود از «كنتم خير امّة»، «كنتم خير ائمة» مى‏باشد.
وجوب دعوت به ارزشها
آيه شريفه، بيانگر اين واقعيت است كه دعوت به نيكيها و ارزشها و هشدار از زشتيها و گناهان و موقعيت و نقش اين برنامه انساساز از نظرگاه دين بسيار مهمّ است؛ چرا كه آفريدگار هستى، رستگارى و نيك‏بختى جامعه اسلامى را به اين دو برنامه مفيد و سازنده پيوند داده و تحقّق آن را درگرو اجراى شايسته و بايسته آنها دانسته است.
بيشتر دانشمندان كلام، اين دو دستور ارزشمند را بعنوان واجب كفايى و برخى نيز واجب عينى دانسته‏اند.
به نظر ما، سخن درست اين است كه لزوم اين دو برنامه انسانساز را بايد از قرآن و سنّت دريافت؛ امّا از ديدگاه خرد، دليلى بر وجوب آنها جز از راه دفع زيان نمى‏توان يافت.
«ابوعلى» در اين باره گفته است: اين دو برنامه انسانساز، از ديدگاه خرد، واجب و لازم‏اند؛ و دليل نقلى، تأكيد كننده دليل عقلى است.
پرتوى از روايات‏
ازجمله دلايل وجوب امر به معروف و نهى از منكر، روايات زير است:
1. از پيامبر گرامى(ص) روايت كرده‏اند كه فرمود:
«من امر بالمعروف و نهى عن‏المنكر فهو خليفةاللّه فى ارضه.»(181)
هر كه ديگران را به گونه‏اى خداپسندانه به ارزشها فراخواند و از ضدّارزشها باز دارد، چنين كسى جانشين خدا و پيامبر و قرآن در روى زمين است.
2. همچنين آورده‏اند كه فردى از پيامبر گرامى پرسيد: «من خير النّاس؟» (بهترينِ مردم كيست؟)
آن حضرت در پاسخ فرمود: «آمرهم بالمعروف و أنهاهم عن‏المنكر و اتقاهم للّه و ارضاهم.»(182) بهترين بنده خدا كسى است كه بهتر و بيشتر از همه به ارزشها فرا خواند و از گناهان باز دارد؛ از همگان پرواپيشه‏تر باشد و در راه خشنودى پروردگارش، كوشاتر و جدّى‏تر عمل كند.
3. و نيز روايت كرده‏اند كه: يا بايد به ارزشها دعوت كنيد و با درايت و شهامت مردم را از ضدّارزشها بازداريد يا آماده باشيد كه خدا استبدادگرى را بر شما چيره سازد كه نه به بزرگان شما احترام كند و نه بر كوچكها مهر و رحم آورد؛ و آنگاه خوبان و نيكان شما هر چه دعا كنند، دعايشان پذيرفته نشود. و شما هرچه يار و ياور بجوييد، نه از سويى يارى شويد و نه كسى به فرياد شما برسد و هرچه آمرزش بخواهيد، آمرزيده نشويد.
4. و آورده‏اند كه: روزگارى بر مردم سايه خواهد افكند كه مردار حيوانى برايشان محبوبتر و مطلوبتر از انسان مسئول و باايمانى باشد كه آنان را به ارزشها فرا مى‏خواند و از ضدّارزشها باز مى‏دارد.
هشدار از كشمكش در دين و بدعتگذارى‏
در چهارمين آيه مورد بحث دگرباره قرآن مردم توحيد گرا، به اتحاد و يگانگى و دورى‏جستن از پراكندگى فرمان مى‏دهد:

«ولاتكونوا كالّذين تفرّقوا واختلفوا من بعد ماجاءهم‏البيّنات»
و بسان كسانى نباشيد كه در دين و آيين خويش پراكنده شدند؛ و پس از آنكه دليلهاى روشن برايشان آمد، باز هم به‏اختلاف افتادند.
آيه شريفه هشدار مى‏دهد كه بسان يهود و نصارا راه پراكندگى را درپيش نگيريد و بعد از آمدن اين همه دليل و برهان و كتابهاى آسمانى، بسان آنان به انگيزه دشمنى و كينه‏توزى و خودخواهى و آفت تعصّب و نادانى، دستخوش كشمكش در دين و آيين خود نشويد.
«و اولئك لهم عذابٌ عظيمٌ»
و براى آنان كه چنين كنند، كيفر و عذابى سهمگين خواهد بود.
گفتنى است كه اين آيه شريفه پراكندگى و كشمكش در دين را نيز تحريم مى‏كند و آن را كارى زشت و نكوهيده مى‏شمارد؛ باشد كه خردمندان از آن دورى جويند.
سيه‏رويان
در آيه پيش به كسانى كه در دين به كشمكش مى‏پردازند وعده عذاب داده شد؛ و اينك در اين آيه شريفه، بخشى از آن عذاب و هنگام گرفتارآمدن آنان را ترسيم مى‏كند و مى‏فرمايد:
«يوم تبيضّ وجوه و تسودّ وجوهٌ‏
در آن روزى كه چهره‏هايى سپيد و چهره‏هايى سياه مى‏شود.
آيه شريفه بيانگر آن است كه عذاب سهمگينى كه به آن اشاره رفت، بدينصورت است كه در روز رستاخيز، چهره مردم با ايمان، سپيد و درخشنده و چهره كفرگرايان و گناهكاران تيره و تار است. آنان به پاداش ايمان و كردار شايسته و يگانگى و همدلى خويش در دين، بدانصورت مى‏شوند و اينان نيز به كيفر گناه و كفرشان، بدينصورت.
«فامّاالذّين اسوّدت وجوههم اكفرتم بعد ايمانكم»
پس به سيه‏رويان گفته مى‏شود: آيا شما پس از ايمان به خدا و پيامبر و جهان بازپسين، كفر ورزيديد؟!
درمورد اين گروه، ديدگاهها متفاوت است:
1. به‏نظر بعضى از مفسّران، اينان كسانى‏اند كه به زبان ايمان آوردند، امّا دلهايشان كانون نفاق بود و به مقرّرات عمل نكردند.
2. و به‏عقيده برخى ديگر، منظور همه كفرگرايان است؛ چرا كه تمامى آنان در عالم ذر و براساس فطرت توحيد، ايمان آورده و آنگاه در زندگى از پذيرش حقّ و ايمان به توحيد و تقوا سر باز زده‏اند؛ كه قرآن گواه اين نكته است.(183)
3. عدّه‏اى برآنند كه اينان، اهل كتابند؛ همانان كه پيش از ظهور اسلام و پيامبر، با دريافتِ نويدِ آمدنِ آن حضرت و نشانه‏هاى او از پيامبران و كتابهاى آسمانى خويش، به وى ايمان آوردند و در انتظارش نشستند، اما پس از آمدن آن حضرت، به او كفر ورزيدند.
4. و از امير مؤمنان آورده‏اند كه فرمود: «انّهم اهل‏البدع والأ هواء من هذه الاُمّه.»(184) (منظور، هواپرستان و بدعتگذاران و گناهكاران از همين امّت هستند). از پيامبر گرامى در اين باره روايت كرده‏اند كه فرمود: به خدايى كه جانم در كف قدرت اوست، سوگند كه در روز رستاخيز گروهى در كنار حوض كوثر بر من وارد مى‏شوند كه من با ديدن نزديك‏شدن آنان، خود را براى ديدارشان آماده مى‏سازم، امّا از سوى پروردگارم پيام مى‏رسد كه «هان اى پيامبر من! مگر نمى‏دانى كه اينان پس از ايمان چه كردند و چگونه به شيوه جاهليت باز گشتند؟!» 5. و «باهلى» بر اين عقيده است كه منظور از گروه سيه‏رويان، «خوارج»اند. و سپس براى تأييد نظر خود، از پيامبر روايت مى‏كند كه فرمود: گروهى بسان بيرون‏جهيدن تير از كمان، از دين و ايمان خارج مى‏شوند و كفر مى‏ورزند.
«فذو قوا العذاب بماكنتم تكفرون»
پس به كيفر آنكه كفر مى‏ورزيديد، طعم تلخ اين عذاب خفّت‏بار را بچشيد
منظور از «چشيدن» در اين آيه شريفه، گرفتارآمدن به سرنوشت شوم و كيفر دردناكى است كه خود براى خويش ساخته‏اند.
سپيدرويان نيك‏بخت‏
در مورد اين گروه نيك‏بخت و سرفراز مى‏فرمايد:
«و امّاالّذين ابيضّت وجوههم ففى رحمةاللّه هم فيها خالدون»
و امّا سپيدچهرگان به رحمت و بخشايش خدا وارد مى‏شوند؛ و در آن جاودان خواهند ماند
منظور از سپيدرويان، مردم باايمانند؛ و رحمت خدا نيز پاداش پرشكوه يا بهشت پرطراوت و زيباى او است. همچنين تكرار «فى» نشانگر آن است كه آنان به رحمت خدا وارد مى‏شوند و براى هميشه در آن ماندگار خواهند بود.
در اين آيه شريفه آفريدگار هستى پاداش عمل شايستگان را «رحمت» ناميده است؛ چرا كه «رحمت»، نعمتى است درخور سپاس گزاردن؛ و هر نعمتى نيز تفضّل و بخشايش خداست، زيرا خود تكليف كه دليل و مايه پاداش و رحمت خداست، تفضّل است و پاداش آن نيز اگرچه انسان سزاوار آن باشد، برخاسته از لطف و فضل خداست.
منظور از سپيدى چهره مؤمنان و شايسته كرداران، اثر شادمانى و برافروختگى و درخشش چهره‏ها در رسيدن به بهشت زيباى خدا و دريافت پاداش شكوهمند الهى است؛ و مقصود از سياهى روى گناهكاران و آلودگان نيز آثار اندوه عميق و درد و رنج طاقت‏فرسايى است كه با ديدن دوزخ و عذاب سهمگين، در چهره‏هاى آنان پديدار مى شود.
* * *
در هفتمين آيه مورد بحث در اشاره به بحث‏هاى گذشته و جمع‏بندى آنها مى‏فرمايد:
«تلك آيات‏اللّه‏نتلوها عليك بالحقّ و مااللّه يريد ظلماً للعالمين»
اينها آيات خداست، كه بحق بر تو مى‏خوانيم؛ و خداوند هيچ ستمى براى جهانيان نمى‏خواهد
منظور از «آيات» در اين آيه شريفه، دليلهاى روشن و نشانه‏هاى قدرت خداست؛ و مقصود از «ستم‏نخواستن پروردگار» اين است كه خداوند نه عذاب و كيفرى را متوجّه كسانى كه درخور آن نباشند، خواهد ساخت و نه از ميزان پاداش عادلانه آنان خواهد كاست؛ چرا كه ستم‏رواداشتن، يا برخاسته از نادانى و ناآگاهى ستمكار به زشتى ستم است و يا برخاسته از نيازى است كه به بيدادگرى و حق‏كشى دارد تا بدانوسيله زيانى را از خود دفع و سودى را به‏سوى خويش جلب كند، و مردم خردمند و باايمان مى‏دانند كه خدا از جهل و نياز و هر نقص و عيبى پاك و منزّه است. راستى چگونه ممكن است خداوند به بندگان خويش ستم كند، درحاليكه خود همه را آفريده و اين همه نعمت را به آنان ارزانى داشته و نعمتهاى گران و برترى نيز در بهشت پرطراوت برايشان آماده ساخته و آنها را در گرو ايمان و عمل شايسته قرار داده است؟!
* * *
و در آخرين آيه مورد بحث قرآن در ترسيم دليل بى‏نيازى خدا از ستم و بيداد را اين‏گونه ترسيم مى‏كند:
«و للّه ما فى‏السّماوات و ما فى‏الارض و الى‏اللّه ترجع‏الامور»
و آنچه در آسمانها و زمين است، از آنِ خداست و همه كارها به‏سوى‏او باز گردانده مى‏شود.
به‏اعتقاد جمعى از مفسّران، منظور از «بازگشت همه كارها به‏سوى اوست» اين است كه تمامى پديده‏ها طبق قانون مرگ و فنا، ازميان مى‏روند و خداوند دگر باره آنها را براى پاداش و كيفر زنده مى‏سازد.
و عدّه‏اى ديگر معتقدند مقصود اين است كه خدا در اين جهان، نوعى توان و اختيار تصرّف در كارها را به بندگانش داده است؛ امّا در آخرت، همه اينها زوال مى‏پذيرد و تمامى امور تنها به‏سوى او بازگردانده مى‏شود.
شايان ذكر است كه در اين آيه شريفه بدان دليل جاى «اليه»، «الى اللّه» بكار رفته است كه در درجه نخست هركدام از دو جمله بطور مستقل كامل باشند و ديگر اينكه با آوردن نام مقدّس «اللّه» بجاى ضمير، گراميداشتى صورت پذيرفته باشند.
پرتوى از آيات‏
در آيات هفتگانه‏اى كه تفسير آنها از نظرتان گذشت، درسها و پيامهاى انسانساز بسيارى است كه به برخى از آنها بطور فشرده اشاره مى‏رود و پرتوى از آنها ترسيم مى‏گردد:
1. فراخوان قرآن به سوى پروا پيشگى‏
در كران تا كران قرآن شريف و نيز در انبوهى از روايات، روى پرواى از خدا در ابعاد فردى، خانوادگى، اجتماعى، سياسى، اخلاقى، اقتصادى و حقوقى تأكيد شده و از بى‏پروايى و بى‏تقوايى بشدّت برحذر داشته شده است. در آن آيات و روايات، پرواى از خدا، عامل فلاح و كليد نجات و راز نيك‏بختى و رمزِ رسيدن به بهشت دنيا و آخرت عنوان شده و بى‏پروايى، مايه تيره‏بختى و روسياهى و ذلّت و حقارت و انحطاط فرد و جامعه و خانواده. يك نمونه آن، آيه مباركه‏اى است كه مى‏فرمايد: اتقوالله حق تقاته(185) هان اى ايمان‏آوردگان آن گونه كه شايسته و بايسته است پرواى خدا را پيشه سازيد.
پرواى راستين آن است كه در همه حال و تمامى فراز و نشيبها، در اوج قدرت و حضيض ناتوانى، در اوجِ داشتنِ امكانات و در فقر، در جوانى و پيرى و در آشكار و نهان، باشد؛ و اى كاش مدّعيان ايمان و اسلام، پيام اين آيه شريفه را دريافت مى‏داشتند و پرواى خدا را اينچنين رعايت مى‏كردند!
2. به سوى اتحاد
درباره اتّحاد و يكپارچگى، از ديرباز بسيار سخن گفته و كتابها و مقاله‏هاى زيادى نوشته‏اند؛ امّا براستى كه هيچيك از آنها به زيبايى اين آيه شريفه، مردم را به اتّحاد فرا نخوانده، و هيچ اصلاحگرى بسان پيشواى بزرگ توحيد، با همه وجود به سوى آن گام نسپرده است.
قرآن فرمان مى‏دهد كه : «واعتصموا بحبل‏اللّه جميعاً و لاتفرّقوا...»(186) و همگى به اصل توحيد و ريسمان خدا چنگ زنيد و متفرق نشويد). چنانكه پيداست، در اين آيه مباركه محور خداست، نه چهره‏ها و شخصيتها و زورمداران و زراندوزان و انحصار گران قدرت، تا بجاى خدا آنها را بپرستند.
پيامبر گرامى فرمود:
«المؤمن للمؤمن كالبنيان يُشيد بعضه بعضاً...»(187)
تك تك مردم باايمان و جامعه پرواپيشه نسبت به يكديگر، همچون اجزاى يك بناى پرشكوه هستند كه هر ذرّه و جزئى ، جزءِ ديگر را پاس مى‏دارد.
3. دعوت به ارزشها و هشدار از ضدّارزشها
دو برنامه ارزشمند دعوت به ارزشها و هشدار از ضدّارزشها، درواقع سلاح معنوى و انسانى و مسالمت‏آميز توده‏ها براى دفاع از حقوق اساسى خويش در برابر دولتها و صاحبان امكانات است؛ نه اينكه قدرتمداران افزون بر دراختيارگرفتن قدرت و امكانات، با اين عناوين نيز امكان نفس كشيدن و آزادى بيان و قلم و دعوت و دفاع را از آنان بگيرند.
از همين ديدگاه است كه رسول اكرم مى‏فرمايد: بهترين و مفيدترين مردم در جامعه، كسى است كه از همه بيشتر امر به معروف و نهى از منكر كند و پرواى خدا و خشنودى او را از همه بيشتر مدّ نظر داشته باشد و با همه وجود در راه اصلاح مردم بكوشد.
و امير مؤمنان(ع) مى‏فرمايد:
«و امّا اعمال البرّ كُلّها والجهاد فى سبيل‏اللّه عندالامر بالمعروف والنّهى عن‏المنكر الّا كنفثه فى بحر لجىّ.»(188)
همه كارهاى شايسته و جهاد خالصانه در راه خدا، درمقابل اثرهاى شگرف امر به معروف و نهى از منكر واقعى و دقيق و حساب‏شده و هدفدار، همانند آب دهان دربرابر امواج دريايى پهناور و بيكرانه است.
و آيات و روايات ديگرى كه نشانگر نقش سرنوشت‏ساز اين دو برنامه پرشكوه و آزادمنشانه اسلامى و قرآنى است و نيز بيانگر اين حقيقت كه اگر اين دو دستور اجتماعى بخوبى پياده شوند، هم از حقوق انسانها پاس داشته مى‏شود، هم مقرّرات خدا پياده مى‏شود، و هم شرارت و فتنه و تباهى آشكار و نهان ازبين مى‏رود.
آرى؛ اين دو برنامه، ضامن اجراى قوانين و دميدن روح در پيكر تمامى مقرّرات انسانى و اخلاقى است.

منبع: تبیان